Podwzgórzowy czynnościowy brak miesiączki (ang. functional hypothalamic amenorrhea – FHA) należy wg podziału WHO do II grupy zaburzeń miesiączkowania i charakteryzuje się zaburzeniem czynności osi podwzgórze – przysadka – jajnik oraz wtórnym brakiem miesiączki bez stwierdzonych zmian organicznych czy anatomicznych tych narządów.
Wtórny czynnościowy brak miesiączki jest najczęściej wynikiem stresu pod postacią nieprawidłowego odżywiania (deficytu energetycznego) i/lub wysokiej aktywności fizycznej.
Opis zaburzenia według jednej z dziewczyn:
Pamiętam do dziś jak przeglądałam wszystkie możliwe strony, artykuły, filmiki na youtube w poszukiwaniu odpowiedzi na pytanie co się dzieje z moim organizmem. Nie miałam okresu od ponad dwóch lat. Prawidłowo się odżywiałam, ćwiczyłam. Powinnam być okazem zdrowia, a byłam wrakiem człowieka. Poza brakiem okresu, pojawiały się inne skutki uboczne, których chyba na początku sama nie chciałam dostrzec. Zaczęły mi bardzo wypadać włosy, do tego stopnia, że gdy chłopak mnie głaskał po głowie, wyczesywał garście włosów. Byłam wiecznie zmęczona, opuchnięta. Nie mogłam spać, w nocy się budziłam zlana potem.
Nie mogłam zrozumieć, jak to jest możliwe, ze inne osoby prowadząc podobny tryb życia do mojego, tryskają energią i nie mają takiego problemu jak ja. Później zauważyłam jednak, że takich osób jak ja jest więcej. Dowiedziałam się czym jest podwzgórzowy czynnościowy brak miesiączki. Potrzebowałam pomocy, szybko! […]
By zrozumieć mechanizm powstawania FHA potrzeba odrobinę wiedzy medycznej.
U podstaw zaburzenia czynnościowego wtórnego braku okresu stoi nieprawidłowe funkcjonowanie podwzgórza i przysadki. Podwzgórze wydziela pulsacyjnie hormon o nazwie gonadoliberyna (GnRH). GnRH w fazie folikularnej prawidłowo powinien być wydzielany jest co 60-90 minut, a w fazie lutealnej co 120 – 360 minut. W fazie wzrastania prawidłowa, fizjologiczna częstotliwość wyrzutu GnRH stymuluje przysadkę do wydzielania hormonu folikulotropowego (FSH), natomiast przed owulacją – hormonu luteinizującego (LH)[1].
Wskutek silnego działania stresu dochodzi do wydłużenia się przerw między wydzielaniem GnRH nawet do 180 minut, co wpływa negatywnie na wydzielanie hormonów LH i FSH z przysadki. Zmniejszenie amplitudy, częstotliwości lub nawet całkowity zanik wydzielania GnRH może doprowadzić do obniżenia poziomu LH niemalże o połowę. Nieprawidłowe wydzielanie FSH upośledza proces rozwijania pęcherzyków jajnikowych, selekcji pęcherzykowej i tym samym owulacji. Zaburzenie tych procesów prowadzi do upośledzenia syntezy estradiolu, braku ciałka żółtego oraz spadku progesteronu. Niskie stężenie estradiolu powoduje zahamowanie wzrostu endometrium, które często u kobiet
z FHA ma grubość 2-3 mm, a niski poziom progesteronu, który w warunkach fizjologicznych uwalniany jest przez ciałko żółte uniemożliwia wystąpienie fazy wydzielniczej.
Efekt:
Zaburzenia wydzielania hormonów podwzgórza ->
zaburzenie wydzielania hormonów przysadki ->
zaburzenia owulacji ->
zaburzenia płodności oraz czynnościowy wtórny brak miesiączki, który może trwać
u kobiety w wieku rozrodczym wiele miesięcy, a nawet lat[2].
Oś podwzgórze – przysadka – nadnercza
Oś podwzgórze – przysadka – nadnercza (HPA – Hypothalamic – Pituitary – Adrenal Axis) stanowi układ, który działa na zasadzie ujemnego sprzężenia zwrotnego. Potocznie oś HPA nazywana jest osią stresu, gdyż poziomy hormonów wzrastają wskutek obecności wielu czynników stresogennych. O tej osi bardzo dużo się ostatnio mówi w kontekście wzrostu poziomu kortyzolu w wyniku przetrenowania.
W wyniku działania czynników stresogennych, u kobiet pojawia się wzrost wydzielania znajdującej się w podwzgórzu CRH – kortykoliberyny – hormonu uwalniającego kortykotropinę, która stymuluje przysadkę do wydzielania ACTH – hormonu adenokortykotropowego, POMC – proopiomelanokortyny oraz kortyzolu – hormonu produkowanego przez nadnercza[3]. Pulsacyjne wydzielanie wspomnianego GnRH przez podwzgórze może zostać również osłabione poprzez wzrost wydzielania CRH oraz kortyzolu na skutek stresu.
Efekt:
zaburzenia wydzielania hormonów podwzgórza ->
zaburzenia wydzielania hormonów przysadki ->
zwiększone wydzielanie kortyzolu – hormonu stresu ->
osłabienie, męczliwość, osłabienie pamięci i koncentracji, spadek masy mięśniowej, zwiększone gromadzenie tkanki tłuszczowej, zaczerwieniona i „okrągła twarz”, wysokie ciśnienie krwi, zwiększona potliwość i wybudzania w środku nocy
Działanie osi podwzgórze – przysadka – tarczyca (HPT – Hypothalamic – Pituitary – Thyroid Axis) również zaburza się wskutek stosowania diet o obniżonej wartości energetycznej, tarczyca jest bardzo wrażliwa na deficyty energetyczne. Wskutek działania stresorów dochodzi do niedoczynności tarczycy. Następuje osłabienie syntezy/wydzielania hormonu podwzgórza TRH – tyreoliberyny, co przekłada się na obniżone stężenie TSH – tyreotropiny. TSH nie wzrasta prawdopodobnie poprzez osłabienie działania sprzężenia zwrotnego. Dochodzi również do obniżenia poziomu hormonów T3 i T4 oraz wzrostu rT3[4].
Jak pokazuje jedno z badań przeprowadzone na zdrowych młodych kobietach z prawidłową masą ciała, stosowanie diety 1000-1200 kcal/ dzień przez 4 tygodnie powoduje spadek T3[5]. Na oś HPT wpływ ma również występujący u kobiet z FHA obniżony poziom leptyny[6] i wspomnianego kortyzolu.
Efekt:
Zaburzenia wydzielania hormonu podwzgórza TRH ->
zaburzenia wydzielania hormonu przysadki TSH oraz obniżenie T3 i T4 ->
zaburzenia nastroju i stany depresyjne, poczucie zimna, zimne dłonie oraz stopy, suchość skóry, kruchość paznokci, wypadanie włosów, zaparcia
Nazwa „podwzgórzowy czynnościowy brak miesiączki” sugeruje, że głównym problemem u kobiet jest właśnie brak miesiączki. Tymczasem zahamowanie cyklu menstruacyjnego jest „tylko” efektem wielu poważnych zaburzeń do których dochodzi w organizmie kobiety.
[1] Filicori M, Santoro N, Merriam GR, Crowe WF Jr. Characterization of the physiological pattern of episodic gadotropin secretion throughout the human menstrual cycle. J Clin Endocrinol Metab. 1986; 62:1136-1144.
[2] Gordon CM, Functional Hypothalamic Amenorrhea. N Engl J Med. 2010; 363(4):365-371. doi:10.1056/NEJMcp0912024
[3] Meczekalski B, Podfigurna-Stopa A, Warenik-Zymankiewicz A, Genazzan AR. Functional hypothalamic amenorrhea: Current view on neuroendocrine aberrations. Gynecol Endocrinol. 2009; 24(1):4-11. doi:10.1080/09513590701807381.
[4] Holtorf K.: Thyroid hormone transport into cellular tissue. J. Restorative Med., 2014; 3(1):53-68.
[5] Wolfe B.W., Jimerson D.C. Orlova C. Mantzoros C.S.: Effect of dieting on plasma leptin, soluble leptin receptor, adiponectin and resistin levels in healthy volunteers. Clin Endocrinol. 2004; 61(3):332-338.
[6] Araujo R.L., De Andrade B.M., Da Silva M.L., Ferreira A.C., Carvalho D.P.: Tissue-specific deiodinase regulation during food restriction and low replacement dose of leptin in rats. Am J Physiol Endocrinol Metab. 2009; 296(5): E1157-E1163. doi:10.1152/ajpendo.90869.2008.
